Syngjarsteinen ved Sålell
Type: Klangstein
Lokalt navn:
Syngjarsteinen, Klukksteinen
Beliggenhet
Fylke: Innlandet
Kommune: Lom
Lokalitet: Sålell, Meadalsvegen
Steinen ligger på fjellet på sørsiden av Ottadalen. Fra Ottadalsvegen i dalbunnen, sving inn på Meadalsvegen ved skilt mot Soleggen. Følg Meadalsvegen (bomveg) 9,1 kilometer. Da finner du steinen på nedsiden/østsiden av veien, rett mot Syngjarbekkens utløp i Sålellselvi. Se etter skilt som er satt opp ved steinen, som ligger ca 85 meter nedenfor veien, 1112 meter over havet.
Beskrivelse
Denne avlange, nærmest ovale steinen måler 180 x 110 cm, og er 40 cm på det tykkeste. Den er ganske flat på toppen, og bergarten skal være amfibolitt. Den ligger godt nedi lyngen, uten spor av at den er plassert oppå mindre steiner. I nyere tid, blant annet i 1998, ble den renset for jord og overgrodde vekster. Steinen har to tonehøyder etter hvor man slår. Den lyseste tonen (lav F) dominerer, særlig i den tykkeste og brede enden som vender mot øst. I motsatt ende høres en lavere frekvens (ca. Db). Steinen har flere slagmerker, men ingen av dem er veldig dype eller utpregede.
Kulturhistorie og tradisjon
Steinen er velkjent blant eldre folk i bygda, og er nevnt flere ganger i den lokalhistoriske litteraturen. Leif Løchen (1921–2011) registererte Syngjarsteinen og skrev om den blant annet i boka Fra skorofele til salmodikon (2000). Han mente at steinen i tidligere tider var knyttet til magiske forestillinger, og undret seg om dette kunne være det eldste folkemusikkinstrumentet i landet.
En av Løchens kilder var Lars Rusten (1923–2013), som var godt kjent i området og som i barndommen hadde vært gjeter på Skjæsarsetra i Smådalen. Rusten forteller selv, i artikkelen «Til Smådalssæter i 1935» om turen forbi steinen: «… Her kjem Solhellselve fram gjennom Kleive, ho heiter Vulu nedover frå her. På andre sida kjem det ned ein bekk som heiter Syngjarbekken. Han har ikkje namn etter søg og song i bekken, men etter ein stein som ligg på utsida av den gamle kjørevegen. Når ein slår på steinen, høyrer ein det syng som om ein slår på ei stor malmgryte. Namnet på steinen er Syngjarsteinen. Han er verdt eit besøk, denne steinen. Du finn han rett framfor der Syngjarbekken kjem ned på denne sida av elva, men litt lenger opp. Når du finn dette, vil du sjå at tett inntil steinen gjekk nok den eldste vegen …»
Syngjarsteinen ligger inntil den gamle ferdselsvegen til Smådalen, og i en annen artikkel fabulerer Rusten rundt bruken av Syngjarsteinen i eldre tid: «Kanskje var dette om lag det samme som eit ‹varp› dei ikkje skulle gå forbi, før dei hadde kasta ein stein på varpet, men at dei har banka på steinen og fekk ein ljom og tone, som ynskje på vegen. Det kunne t.d. ver ein fekar som var på tur til Veodalen for å sjå etter feet eller hingste-fylgjet, som gjekk her. Her gjekk og mang ein friar til jentene på setra, og her kom reinsjægerane på tur til reinsgravene innved her, som jamt måtte sjåast etter. Det var nok mange slags ærend dei hadde dei som gjekk forbi her, og da må ein tru at ein slik lys klang og tone frå Syngjarsteinen ville gjera vegen lettare å gå når ein reiste frå her.»
Syngjarsteinen er en av mange naturformasjoner og fenomener som er knyttet til historier om Olav den hellige. I boka om Garmo kyrkje (1979) skriver Jarnfrid Kjøk: «… Heilag-Olav var vidfurug. Innover mot Såleil skal det ha funnest ein rund stein der han batt hesten sin. Han laga klangen i Klukkstein eller Syngjarstein i Såleil, og i Smådalen mellom Foss og Smådalssætrene teikna han hunden sin på ein stein» (s. 19–20).
Det er tydelig at steinen var velkjent i bygda langt tilbake i tiden. På 1700-tallet blir Syngjarsteinen omtalt i flere ulike kilder. Den første er rapporten biskop Peder Hersleb skriver etter sine visitasreiser i Gudbrandsdal prosti i 1733 og 1736. Han blir blant annet bedt om å rapportere inn opplysninger om antikviteter, «Remarqvable eller Curieus ting … at det optægnis, paa det at det ei skal uddøe –». Fra Lom beretter Hersleb om dette punktet: «Intet, uden, at udi en Sæter Kaldet Sollig som ligger over Fjeldet for Præstegaardens Ejendeele findes en serdeeles Sten av skikkelse, som en gemeen Kampe-Steen, avlang og omtrent et par alens længde og bredde, hvilken giiver lyd, som en dumlydende Klokke, naar mand slaaer derpaa med en anden liiden Steen og kaldes den derfor Sange-Steenen». Det er tydelig at Hersleb – og hans informanter – mente at dette var den mest verdifulle antikviteten bygda hadde å by på.
I 1743 blir Syngjarsteinen nevnt tre steder i innberetninger til det Danske Kanselli, av sogneprestene Joakim A. Phil og Hans Frisak, og av sorenskriver Nils Hauritz. Videre skriver Gerhard Schøning om steinen i 1775, i sin bok Reise gjennem Gudbrandsdalen 1775: «I Looms Kaldsbog anføres som en Mærkværdighed, i Looms Giæld, en Steen, beliggende paa en Sæter, kaldet Sollig * Denne Steen berettes at være aflang, stor 2 alne omtrent, og at give, naar man slaaer derpaa, en Lyd fra sig, som en dum Klokke, hvorover den har faaet Navn af Sangsteenen.» [*i foromtalte Smadal. Man har fløttet den fra sit forrige Sted; men siden har dens Klang ei været saa stor, som før.]
Mye av det samme blir gjentatt i 1786 av Hugo Fredrik Hjorthøy, som i tillegg spekulerer rundt årsaken til klangen: « … Om denne Lyd kan tilskrives Stenens egen Beskaffenhed eller Stedets Beliggenhed af Echo, er uvist. Den ligger ophøiet fra Jorden paa andre smaae Stene.»
Til slutt blir Schøning og Hjorthøys opplysninger gjengitt av Lars Hess Bing i 1796, i Beskrivelse over Kongeriget Norge.
En «tradisjon» som går tilbake til Schøning er – i likhet med flere andre syngende steiner – at klangen ble dårligere eller borte etter at steinen ble flyttet. Dette var Lars Rusten ikke enig i. Han skrev (i 1987) at steinen ligger ved gamlevegen der den alltid har ligget, og legger til: «Eg har banka på han fleire gonger, og songen er nok like god i dag som da den fyrste fjellkaren fann ut dette og gav namn til bekken som kjem ned på andre sida og steinen som ligg her.»
Takk til Sylvelin Hege Sevilhaug.
På bildene: Leif Løchen (med lys skjorte) og Gjermund Kolltveit. Foto: G. Kolltveit
Bilder
